Kanada I. Dünya Savaşı'nda Türkleri 'esir' almış

Tarihçi Işıl Acehan'ın araştırmaları sonucu ortaya çıkardığı gerçeklere göre, Kanada hükümeti I. Dünya Savaşı'nda o zamanki anayurtları Osmanlı'dan 10 bin kilometre uzaklıkta 'tehlikeli görülen' Müslüman Türk kökenli yurttaşlarını esir olarak tutuklayıp toplama kamplarına göndermiş.

Neden tutuklandıklarını bile anlamayan Türklerin çoğunluğu bugün Bingöl'e bağlı Kiğılı ilçesinden Kanada'ya göç etmişler.

Tarihçi Işıl Acehan araştırmalarında ortaya çıkarmış olduğu gerçeklerle ilgili şunları anlatıyor:

I. Dünya Savaşı'nda Kanada'da Kiğılılar ve Osmanlı Savaş Esirleri

I. Dünya Savaşı elbette geride pek çok kayıp ve acı hatıra bırakmıştır. Savaşa dair bugüne kadar pek çok şey yazılıp çizilse de, insan hikâyeleri açısından halen karanlıkta kalan pek çok yönü vardır. Savaşın ilk yıllarında yaşanan acı olaylardan biri de, İngiltere'nin dominyonu Kanada'da bulunan Türk işçilerin esir alınarak toplama kamplarında tutsak edilmesidir.

Bu acı olayın sessiz şahitleri, Kanada'nın Ontario Eyaleti'ne bağlı Brantford kentinde 1873 yılında kurulan Mount Hope Şehir Mezarlığı'nda "Turkish Plot" (Türk Bölümü) diye adlandırılan bir bölümde yatmaktadır. Bu mezarlar, Osmanlı İmparatorluğu'ndan, özellikle Kiğı'dan Kanada'ya 1900'lü yılların başında, burada bulunan dökümhanelerde işçilik etmek üzere göç edip, daha sonra hayatlarını kaybeden Osmanlı tebaası Müslümanlara aittir.

Brantford'un ilk Müslüman Toplumu

1860'lı yıllardan başlayarak Osmanlı'dan Amerika kıtasına başlayan Osmanlı göçleri, 1910'larda doruk noktasına ulaşmıştır. Amerika ve Kanada endüstrilerinde işçilik yapmak üzere göç eden Osmanlılar, bu ülkelerin endüstriyel bölgelerine yerleşmiş ve Osmanlı'da yaşadıkları hayatın bir modelini de buralarda oluşturmuşlardır. Kanada'ya ise Osmanlı göçleri, bugün Bingöl'e bağlı bir ilçe olan Kiğı'dan gerçekleşmiştir. Kiğı'dan göç eden nüfus Müslüman ve Ermeniler tebaadan oluşmaktaydı. Nüfus kayıtlarının gösterdiği üzere, Türklerin ve Ermenilerin bir arada kaldıkları görülmektedir. Dolayısıyla, bu göçmenler için herhangi bir etnik ve dinî ayrımdan söz etmek yanlış olur. Onları bağlayan temel unsur hepsinin Kiğılı olmasıdır.

Türk toplumu üyeleri neden olduğunu bilmeden esir ediliyorlar

Çoğunun amacı biraz para biriktirdikten sonra memleketlerine geri dönmek olan Türkler, Osmanlı İmparatorluğu'nun 1914'te Almanya yanında I. Dünya Savaşı'na girmesiyle hiç ummadıkları bir olayla karşılaşırlar. 1914 Savaş Halinde Tedbir Kanununa (War Measures Act) göre tüm düşman devletler sınırları içerisinde doğanlar kayıt altına alınır. 5 Kasım 1914'te İngiltere'nin Osmanlı İmparatorluğu'na savaş ilan etmesinden tam 4 gün sonra, 10 Kasım 1914'te Brantford'da çalışan yaklaşık 200 Türk işçi bir gece polis tarafından evlerinden alınıp önce karakollarda hapsedilir, sonra askeri hapishaneye gönderilir, oradan da toplama kampına gönderilirler. Bunların arasında 10 yıldır Kanada vatandaşı olan Türkler de vardır ve hapishaneye götürülürken "neden savaş esiri olarak alındığımızı anlamıyorum, biz sadece işçiyiz" derler. Askeri hapishanede sadece ekmek ve su verilen Türkler açlık grevine başlar. Türklerin yanı sıra Avusturya Macaristan imparatorluğundan 70,000 kadar Ukraynalı sivil de esir kamplarına gönderilir. Osmanlıdan gelen Ermeniler ve Ortodoks Makedonlar enterne edilmekten muaf tutulurlar. Türkler ilk başta Kingston'da bulunan Fort Henry kampına gönderilirler. Daha sonra yaklaşık 1000 kilometrelik bir uzaklıkta bulunan Kapuskasing'de bir toplama kampına götürülürler.

Esir kampı muhafızlarından birinin tuttuğu günlükte buradaki ağır doğa ve kamp koşulları anlatılmaktadır. Tren raylarının sonlandığı, Kuzey Kutbu kadar soğuk olan Kapuskasing'de kar fırtınalarıyla mücadele eden Türklere, içinde kalacakları barakaları ve içine hapsedilecekleri tel örgüleri yapmaları emredilir.

1950'lerin Kanada hükümeti, I. ve II. Dünya Savaşı esir kamplarına ait tüm bilgi ve belgeleri imha ettiği söylenmektedir. Bu nedenle, esir edilen Türkler hakkındaki bilgiler daha çok Kanada gazetelerinde ve olaya şahit olan kamp subaylarının günlüklerinde yer almaktadır.

Kanada'daki Kiğılılara ne oldu?

Esir kampında geçirilen yıllardan sonra Türklerin akıbetinin ne olduğu henüz netliğe kavuşmamıştır. Gemi kayıtlarının gösterdiğine göre göçmenlerin bir kısmı, esaret sonrası Amerika'ya gelerek burada Michigan Eyaleti, Detroit Şehrinde bulunan akraba ve arkadaşlarının yanına yerleşmiş, Ford fabrikalarında çalışmışlardır. Çocuk Esirgeme Kurumu'nun kurucusu Dr. Mehmet Fuad, Kurtuluş Savaşı sırasında babalarını kaybeden çocuklara yurtlar yaptırılması için 21 Mart 1923 tarihinde Büyük Millet Meclisi'nin oluru ile 5 ay süre ile ABD'ye gelir ve 8 Nisan - 3 Haziran 1923 tarihleri arasında ABD'de Müslüman Türk ve Kürtlerin yoğunluklu olarak yaşadıkları bölgeleri dolaşarak yardım toplar. Şehit çocukları için yürekleri sızlayan göçmenler zorluklarla biriktirdikleri paralarının önemli bir kısmını Dr. Fuad Umay ve Kızılay aracılığı ile memlekete göndermiştir.

Hem esarette, hem de Kanada dökümhanelerinde 1000 derece üzerinde sıcaklıkta çalışarak sayısız sıkıntı çeken Anadolulu göçmenler, Kanada endüstrisine yaptıkları önemli katkının yanı sıra memleketlerine yardım için de ellerinden geleni yapmıştır. Varlıklarının önemli bir kısmını Türkiye'de yetimhanelerin kurulması için bağışlamış, hatta Amerika'dan yetim çocuklara süt göndermişlerdir. Bu fedakâr vatan çocukları her zaman saygı ve rahmetle anılacaktır."

Ocak-Şubat 2015