 |
|
Ayşenil
Suadiyeli ATAOĞUL |
 |
|
Kriz gerçekten korkunç mu? Değerli Okuyucularımız,
- Bütün
dünyaya yayılan bu ekonomik kriz dalgası hakkında neler söyleyebilirsin
bizlere? Krizlerin tümünün ortak bir özelliği vardır. Her defasında akıllardan geçen, "ama bu defa başka, hepsinden kötü, gerçekten bittik"tir. Hatta ekonomi tarihinin duayenlerinden Sir Templeton, sırf bu yüzden "this time is different" (ama bu kez farklı) terimindeki 4 kelimeyi İngilizce'de en tehlikeli 4 kelime olarak ilan etmiştir. Çünkü aslında krizlerde hiç fark yoktur; en son tetikleyiciye bağlı olarak değişen tek şey krizin adıdır. Her defasında "dünya batıyor" denir ama dünya hiç batmaz. Bir şekilde hayat devam eder ve kendi kendini yeniler. Her kriz sonrası, fırtına gibi, önce hayat normale döner, sonrasında ise çok büyük bir sıçrama yaşanır. Ekonominin doğal döngüsüdür bu. Geçmişteki en büyük kriz olarak nitelendirilen ve tüm dünyayı sarsan, 1929 ekonomik krizinden sonra bile aynısı olmuş; bu kriz yaşanırken, hisseleri çok değer kaybettiği için intihar eden işadamlarının çocukları bir süre sonra o değersiz sanılan hisselerle çok zengin olmuşlardır. - Krizler
nedense hep ABD'de patlak veriyor, bugüne dek toplam kaç kriz yaşandı
ABD'de? * Amerika'da ilk finansal kriz 1966 yılında gerçekleşmişti. Korkunç günlerin ardından US FED (Federal Reserve) devreye girdi, bankalara uzun vadeli borç temin ederek piyasaları rahatlattı. * 1970 yılında 'Commercial Paper' 'Likidite Krizi' yaşandı. Yine günümüze benzer şekilde olumsuz ekonomik koşulların tırmanışta olduğu bir dönemde, ülkenin en büyük demiryolu şirketi olan 'Penn Central' batınca kriz patladı. Sonunda US FED yine devreye girerek şirketleri uzun vadeli fonladı ve piyasalara rahatlık getirdi. * Yine 1974'te Franklin National Bank'ın Avrupa'da izlediği 'agresif' genişleme politikasıyla gücünü yitiren ABD Doları ve kısa zaman öncesinde yaşanan Petrol Krizi ile birlikte alt üst olan ekonomik dengeler sonrasında kriz baş gösterdi. Bir süre sonra FED devreye girerek Franklin National Bank'ın nakit ihtiyacını giderdi. Gerçi bir süre sonra Franklin National Bank yine iflasını açıkladı ama, bu süre içinde piyasalar rahatlamıştı. * Ardından, 1986'da 'Savings & Loans' (Mevduat & Kredi) Krizi, onu izleyen, 1990'da Körfez Krizi, 1995'te 'Mexican Peso' Krizi, 1998'de 'Pacific Rim' Krizi... Görülüyor ki, kötüleşen ekonomik dengeler, ardından iflas eden şirketler ya da finansal kurumlar ve bunları takiben patlayan krizler, aslında yakın geçmişte defalarca deneyimleşen "standart" türden krizler. - Medya
krizlerin durumunu abartıyor diyebilir miyiz? Diğer yandan işin bir de teknoloji boyutu var tabi. Eskiden herkes dünyanın her yerinde olan biten hakkında bu kadar çok bilgi sahibi değildi. Teknoloji ilerleyip iletişim araçları geliştikçe sıradan insanların internet aracılığıyla dünyanın her yerindeki bilgiye erişebilme kolaylığı nedeniyle, dünya giderek küçülüyor ve artık herkes her şeyden haberdar oluyor. Böylece farkında olma boyutumuz arttığı için krizler daha da büyüyor. - Krizlerin
ekonomik hayatın doğal bir parçası, doğal bir döngüsü olduğunu söylüyorsun.
İnişler ve çıkışlar doğal mı yani? - Peki
krizleri önceden tahmin etmek mümkün mü? - Krizlerin
süresi önceden tahmin edilebilir mi? Yine aynı şekilde, kış mevsimi bazan kısa sürer, hemen bahar geliverir. Bazan da kış bitmeyecek gibi gelir. Kışın ne zaman biteceğini önceden pek kestiremeyiz ama, biliriz ki her kış sonrasında, Temmuz ayı geldiğinde kış mutlaka bitmiş olur. Krizler de bu şekilde her 4-6 yıl içinde gerçekleşirler; tam başlangıcını kimse bilemez, kimsenin elinde kristal küre yoktur çünkü. Asıl önemli olan ani kararlarla yatırımlarımıza yanlış yön vermemektir. - Sence
şu an krizin neresindeyiz peki? - Kanada
bu krizin neresinde? - Yani
bu krizde en güvenli ve zengin ülkede yaşama gibi bir ayrıcalığımız
var. Peki sence geçmiş krizlerden ders alınıyor mu? Örneğin 1930 ve 1970'lerde hükümetlerde nakit yoktu. Oysa 1990'lardan sonra hükümetler sıkı para politikası gütmeye başladılar ve artık kriz zamanlarında piyasaya müdahale edebilecek güce sahipler. Finans sektörü yıllar içinde krizler yaşadıkça, kendini yeniliyor ve yeni modeller geliştiriyor. O yüzdendir ki, 1990'larda büyümek için "risk almak" esastı. 2002'den sonra "risk'ten uzak kalma" konuşuldu ve 2003 yılından sonra da "risk yönetimi" tabiri gündeme oturdu. Günümüzde, büyük şirketler hep geçmişten ders almış olarak tüm yatırımlarını ve planlarını olası krizleri hesaba katarak yapıyorlar. - Ama
anlaşılan pek ders almamışlar ki yakın zamanda Amerika'da çok büyük
şirketler ve finans devleri yıkıldı?
- Yani
para ve kâr hırsı gözlerini kör etmiş. Peki, kriz sırasında korunmak
için ne yapılmalı? O halde, fonlarınızın bugünkü sanal değerlerine bakıp üzülmek ya da paniğe kapılmak, hatta fonlarınızı bozdurmak aslında başkalarını zengin etmektir. Borsaların duayeni Warren Buffet, kriz ortamını, yani küçük yatırımcının korkarak fonlarını satıp, büyük yatırımcıların bu fonları değerinin çok altında geri almaları konusunu şöyle özetliyor: "Kriz zamanlarında hisseler el değiştirir ve gerçek sahiplerini bulurlar". - Krizlerde
zarar görenler genelde küçük yatırımcılar oluyor diyebilir miyiz? -Yani
küçük yatırımcılar bilinçsiz mi hareket ediyorlar? 50 doların cazibesiyle halk gene ormana koşar ama hiç maymun bulamaz, çok üzgün bir halde buna çare ararken, işadamının yardımcısı gelir. "Bakın" der, "size bir önerim var, patron dönünce sizden maymunları 50 dolardan satın alacak" ve devam eder: "Ben size ahırdaki maymunları 35 dolara satarım". "Siz de, o gelince ona 50 dolardan satıp maymun başına 15 dolar kazanırsınız". Köylülerin çok hoşuna gider bu. Herkes parasını maymun almak için kullanır, hatta parası olmayanlar, arsalarını satıp maymun satın alırlar. Kısa zamanda, iş adamının yardımcısı ahırdaki bütün maymunları satmıştır. Sonrası ne mi olur? Köy halkı ne o iş adamından ne de yardımcısından bir daha hiç haber alamaz. Kıssa'dan hisse; para enerji gibidir, yani aynen enerjinin yok olmayıp şekil değiştirmesi gibi para da yok olmaz. Sadece el değiştirir. Şimdilerde para el değiştiriyor. Birileri fakirleşirken diğerleri zengin oluyor. Yeni Warren Buffet'ler doğuyor.. Warren Buffet sıradan küçük bir yatırımcıyken 1973-1974 krizinde birden bire en üst sıraya yerleşmişti.. - O zaman
krizlerde en sık yapılan hata fonları bozdurmak diyebilir miyiz? - Yani
aslında krizler fırsat yaratıyor diyorsun? Diyelim, Mercedes arabanın fiyatı 500 marka düşmüş, hemen almaz mısınız? Arabanın kalitesi değildir düşen, "değeri" değildir, sadece "fiyatıdır". Yine aynı kalitede bir arabadır o. 120.000 dolara satılırken, fiyatı 60.000 dolara düşmüşse fırsattır; bekler misiniz? Ya da "acaba biraz daha düşer mi, beklesem mi?" der misiniz? Evet, belki fiyatı biraz daha düşebilir. Bilinmez. Ama şimdi zaten "değerinin" çok altına satılıyor. Ya geç kalır da, siz almaya karar verene kadar tekrar değerini bulup kendi değerine satılmaya başlarsa? Riske girmeye değmez. Böylesi düşük
piyasalarda fon almayı ertelemek, bilgisayar almayı ertelemeye benzer
Pentium 2 çıktı, dur, yeni modelini bekleyeyim dediğiniz. Pentium
3 çıktı, dur, bir üst modelini bekleyeyim dediniz. Bu sürer gider,
hep yenileri çıkar, ama siz "en yenisini", "en
iyisini" beklerken hep bilgisayarsız kalırsınız. Hani yüzlerce kişilik kalabalık bir gruba uygulanmış meşhur bir test vardır. Bu testte katılımcılara, az sonra siyah ve beyaz formalı oyuncuların basket maçının filmini izleteceklerini söyleyip siyah formalı oyuncuların kaç sayı yaptıklarını saymanlarını söylerler. Katılımcılar pür dikkat sayarlar siyah oyuncuların attıkları basket sayısını. Film bittiğinde katılımcılara kaç basket sayısı gördükleri sorulur; ilk eller kalkar, 80 sayı, sonra eller kalkar 75 sayı, sonra eller kalkar 70, böyle devam eder gider. Katılımcılardan dörtte biri hiç el kaldırmaz. Eğitmenler hiç ellerini kaldırmayanlara nedenini sorduklarında bu kişiler der ki, "ortada iki metre boyunda bir goril vardı. Basket sahasında sürekli yürüyüp durdu, izleyicilere el salladı o neydi?" Basket sayılarını sayan katılımcılar itiraz ederler, "ne gorili? Biz goril falan görmedik". Oysa ki diğerleri basket sahasında 2 metrelik simsiyah bir goril olduğu konusunda çok ısrarcıdırlar. Sonunda film bir defa daha gösterilir, gerçekten de sahanın tam ortasında gezinen, izleyenlere gülümseyip şakalar yapan el sallayan 2 metrelik dev siyah bir goril vardır. Anlaşılır ki film oynarken, izleyenlerin dörtte üçü kimin kime kaç sayı yaptığını görmeye o kadar konsantre olmuşlar ki, büyük resmi kaçırıp, koskoca gorili fark etmemişler bile. - Peki yatırımlarımızın kriz ortamında değerine bakıp moralimizi bozmayalım tamam ama; doğru seçimler yaptığımızdan nasıl emin olacağız? Ya ileride, mesela emekli olduğumuzda pişman olursak? - Bakın bu tabi ki çok önemli. Çünkü yatırımlarınızla ilgili doğru kararlar verip vermediğinizi ancak zaman gösterecektir. Bu nedenle, yatırımlarınızın, hem sektörel açıdan, hem coğrafi açıdan, hem de döviz cinsi dağılımı açısından dengeli seçilmiş olması gerekecektir. Yatırımlarınızı kısa vade, orta vade, uzun vade ihtiyaçlarınıza göre belirlemeniz de elbette ki çok önemlidir. Kısa vadeli ihtiyacınız olması muhtemel kısmının kesinlikle likit fonlarda değerlenmesi gerekir. Böylece olası bir krizde fonlarınızı değerinin altında bozdurmak zorunda kalmazsınız. Diğer yandan, uzun vadede ihtiyacınız olacağını düşündüğünüz yatırımlarınız, örneğin REER'lerinizin enflasyon karşısında erimeden büyüyecek şekilde planlanması gerekmektedir. Bu yüzden yatırımlarınız konusunda bir finans uzmanına danışmanızda yarar var. Bütün yatırımlarınız vergi hareketi doğuracağından, ödeyeceğiniz vergi ile doğrudan ilintilidir. Size en uygun şekli bir uzmana danışarak karar vermeniz çok önemlidir. Parasal konularda ne kadar iyi olursanız olun, eğer işiniz "finansman" değilse mutlaka bir uzman yardımı alın. Çatınız aktığında, nasıl kendiniz onarmaya kalkmıyor, çatı ustası çağırıyorsanız ya da ağrıyan dişinizi kendiniz çekmeye çalışmıyorsanız, parasal konularda da mutlaka bir uzman görüşü alın. Bütün bunlardan emin olduktan sonra yatırımlarınızın sanal, kısa vadeli düşüşlerine aldırmadan rahatça uyuyabilirsiniz. Unutmayın, her fırtına ve yağmurdan sonra güneş mutlaka açar. - Yeter ki bizim için çok geç olmasın değil mi? Kriz nasılsa geçer deniliyor, ama geçmesi ne kadar sürecek ve nelere mal olacak onu da göreceğiz bakalım... Çok teşekkürler. Aralık 2008 - Ocak 2009 Yazarın Önceki
Yazıları: |
|
Bu
sayımızda dünya kamuoyunun en güncel konusu olan "Kriz"den
söz edeceğiz. Artık hepimiz krizle yatıp krizle kalkıyoruz. Eşe
dosta hatırını sorsak, "eh işte.. kriz var ya.. biliyorsun..."
türden yanıtlar alıyoruz. İnsanlar krizden etkilenmese de
etkilenmiş ya da etkilenecekmiş gibi davranıyor. Abartmayı da severiz
ya; hani Avrupa Birliği'ne giremedik diye kahrolan yoksul köylülerimiz
ya da ömrünce bulunduğu yerin 100 km ötesine gitmediği halde Avrupa'da
serbest dolaşılamayacak diye dövünen teyzelerimiz gibi, şimdi de
herkes bir kriz krizinde. Haklı olanlar var elbette. Ama kriz gerçekten
bu kadar korkunç mu? Ya da gittikçe korkunçlaşacak mı? Kısacası
nedir bu kriz, bir bilene soralım dedik ve gazetemiz yazarlarından
finans uzmanı Yeşim Karacova'yı köşemize konuk ettik. Bence
yanlış 'globalizasyon' politikaları ve açgözlülükle beslenen
'agresif' kapitalizmin çöküşü olan bu krizle ilgili Yeşim'in
de ilginç yaklaşımları var.... 
